Al sol, las llanas y las manchas

Al dialetu Llionés

Pudeis carregar ende al "Dialecto Leonés" de Menendez Pidal publicadu an 1906.
Tal cum sta ende parece ser un articulu, y nal que you sei yê qu'açpuis se publicou al llibru cul meźmu titelu. Sera al testu eigualicu ? S'hai quiên'l saba que mus al diga eiqui que Dius l pagara !


Nal antantu aquesse home dezie ũas assi :



Selección, no invención, es la suprema norma lingüística



Los hechos de la Historia no se repiten, pero el hombre que realiza la Historia es siempre el mismo



Pradu pur llabrar

Pradu pur llabrar

Perdie-me nals llibres, naquessa barafundia ampeçei a llabrar al pradu so que me squecie daquesse cadernu ! Mal, mal...

D'eiqui an poucu tiêmpu mas nuticias suôbre la ciencia y las sues chegadas a las streillas...

Acunchegamiêntu Jupiter-Vénus

Cunjunçon Jupiter Vénus nal die 26 de Nuvembru, 16h56 UTC


Ya agora da pra ver ũa cunjunçon (acunchegamiêntu) antre Jupiter y Vénus. Al retratu amostra tal fenomenu tiradu hai poucu an Paris, an baixu sta Vénus (la mas brillante) y an riba Jupiter.
Esse acunchegamiêntu sta biên antressante purque poucu a poucu lus planetas quedaran mas piêrtus.
Quandu ende digu mas piêrtu, hai que lu ver en trés dimençones... se no lus planétas inda se puderiên źbarar un contra l'outru, al que nun puôde ser claru !
Nal die purmeiru de Dezembre inda se vai a quedar al fenomenu mas purreiru cun l'acunchegamiêntu de la Lluna a lus dous planétas ! A nun perder !

Al misteriu de las cuspiñas

Quandu me fui pal Prainu nal més d’Abril pu’las mañanas habie, an riba de las yêrbas ũa couźa biên straña.


Cuspiña an Cicuiru

Nun yêra urballeira, pul menus, no cum se vei nurmalmiênte an fuôrma de guticas d’auga. Ende parecie qu’un habie scupidu an riba de las yêrbas.



Cuspiña an Miranda

Mas nada dissu, habie daquessas cuspiñas pur qualquiêra lladu... uns chaman aquissu “cuspiñas de cucu”. Eiqui vus deixu alguas fetugrafies de la couźa. Y gustaba qu'houbisse un que me dezisse al que yê aquissu !

Manchas nals Pradus : Arquéologie aéria.

Ne lus añus 70 fui zenvulbida an França ũa técnica de studiu arquéologica unica y mui valuroźa. Nurmalmiênte l’arquéologie yê ũa ciencia y un traballu que se pratica nal suôlu cun strumiêntus adaptadus pra scarbar la tiêrra; mas desta veç essa ciença sera praticada puls aires, d’avion.

Chequeirus perstoricus

Quandu pul terrenu ya nun se vei nada issu nun quiêr dezir qu’ende nunca houbu custruçones d’antresse cum : caźas, santuarius, pobus an furmaçon, ou quintas. Muitas vezes las custruçones ya çtruidas inda cunservan las fundaçones anterradas ne la tiêrra. Essas fundaçones, al arrar las tiêrras son spargidas pu’lus llabadores, subrandu las partes mas perfundas.

Culoraçon amarellada dal triyu pur fundaçones galo-romanas
Essas partes mas perfundas iran mudeficar al crecimiêntu de la vegetaçon dessas tiêrras, natural (yêrbas) ou de cultura (triyu, centenu, ...). Cunforme la custituçon de las fundaçones y de la qualidade de la tiêrra dal terrenu. La vegetaçon ira crecer de maneira çfrente marquandu assi las fundaçones, permetindu de las çtingir. Tamiên se mudifica la culor de las yêrbas, tenendu tendencias a passar pal amariêllu quandu stan anriba d’ũas fundaçones. Esse tipu d’ubservaçon solu se puôde fazer quandu la vegetaçon sta verde.

Chequeirus perstoricus nun terrenu an Marciu

Nal branu anquantu al triyu ya sta biên secu y açpuis d’ũa trubuada ya fui vistu que las spiyas y la planta cumpreta s’amarra muitu mas quandu creciu nũa fundaçon.

Tamiên se puôden fazer essas ubservaçones an einviêrnu, quandu lus terrenus stan znudus de toda la vegetaçon. Pu’la mañana cedu, l gelu y l’urballeira anganchan-se de maneira mas pernunciada an riba de la tiêrra que ten ũa fundaçon an baixu. Zeñandu de la meźma maneira, la planta de las abitaçones.

Chequeirus perstoricus nal meźmu terrenu an Jullu

An outrus puntus de vista, essa tecnica yê deficel d’aplicar sendu neçairu un avion. Tamiên hai que dezir que las manchas zeñadas puls defrentes fenomenus ende arriba splicadus, muitas vezes aparecen solu an ciêrtas cundiçones climaticas, cum an einviêrnu onde solu aparecen cu'l gelu. La lluç y l’anglu an que se mira pal terrenu tenen tamiên muitas anfluencias suôbre la clarencia de las manchas.

De maneira general, hai sitius nal Prainu adonde se puoden aplicar essa tecnica. Pur eiźemplu puode ser de grande ajuda ne la busca dal caminu Mouriscu; pus hai eiźemplus de sitius onde él se perde pur terrenus ya llabradus zd’hai muitu tiêmpu y solu ũa vista aéria d’einviêrnu permeterie çtingui-lu.

Outru sitiu yê l Çurrague an Custantin. Ya que se diç qu’ende se furmou al pobu, anton meźmu se ya nun hai custruçones, la vegetaçon deve inda hoije star anfluanciada pu’las fundaçones. Zeñandu neilla la forma de las caźas antigas desse pobu. Ya solu mus queda spurmentar !
Alguns sitius antressantes pra veźitar :
Fetugrafies : Conservatoire Général du patrimoine

Nal die de la ciencia ya se falara an Sturianu

Todas las atividades que van oucurrer durante al proximu "Dia de les ciences" an Asturias seran pormubidas an lliêngua Sturiana, cum splicou esta sumana la direitora general de Pormoçon Cultural y Pulitica Lliênguistica dal Pincipadu, Consuelo Vega. La celebraçon sera, cum tode lus añus nal die 10 de nuvembre.

Traduçon de la Voz d'Asturias, dal 15-09-2008.

Eiclipç de Lluna !

Acunchega-te a la ruga que yê agora !

Las defrentes uôrbitas que puôde tener un satlitu


Quandu se manda un satlitu pal ciêlu, la mellor parte dal tiêmpu yê pra vular an vuôlta de la tiêrra. Yê pur’issu que se chama un satlitu. Se nun fur l caźu l moble spatial yê chamadu sonda.

-Uôrbita pular : uźada pals satlitus d’oubeservaçon pular (studiu dal cambiu climaticu).

-Uôrbita giostacionaira : uźada quandu al satlitu ten que se quedar aparantemiênte quiêtu nal ciêlu (terbizon pur satlitu).

-Uôrbita de stacionamiêntu / uôrbita purviźoria : uźada antes de la uôrbita çfenitiba.

-Uôrbita eicentrica : uźada pur satlitus de studiu dal “spaciu piêrtu” (ciênturas de Van Allen, ...).

-Uôrbita eiperbolica : uźada pur sondas, uôrbita de llibertaçon dal campu graviticu terrestre.

La celula an Mirandés


Esse zeiñu reperźenta ũa mescla de las celulas dal reinu animal y vegetal.

Al "Dialecto Mirandez"

Fui publicada ende la purmeira obra de Leite de Vasconcellos, al "Dialecto Mirandez" naciêda de l'amiźade cun Manuel Brancu de Castru de Dues Eigreijas. Se lu quereis ver an pdf puode ser eiqui.

AL Cientificu Purtués

Dal sou nome cumpretu José Leite de Vasconcelos Cardoso Pereira de Melo nacidu an Ucanha nal çtritu de Viźéu, nal die 7 de Jullu de 1858, virara-se esse home nun de lus mas grandes studioźus Purtués. Zde siêmpre Leite amustrou un grande antresse pu’la naturéźa, l campu de l’home nal mundu e la sue eivoluçon. Diç Leite que zde 1876 nun pensa n’outra couźa que seya la storia de la buôna Tiêrra Lusitana !


An quantu inda staba nal llicéu, publica la sue purmeira obra Tradições Populares Portuguesas an 1881. An 1882, Leite anda nal purmeiru añu de Medecina ne la Eschola do Porto y ouve d’amigus qu’al cuntan que ne la Academia Polytechnica hai un rapaç de Miranda dal Duiru que sabe de maneira perfeita la lliêngua de la sue tiêrra. Aquesse rapaç yêra de Dues Eigreijas y chamava-se Manuel Antoñu Brancu de Castru. Açpuis d’un ancuôntru llougu se fazen amigus. Leite chamava-lu “o meu Espirito-Santo Mirandês”.

Diç al studioźu que fui talveç al mellor die de la sue vida quandu ouviu pu’la purmeira veç al sou amigu Manuel falar de maneira seguida la lliêngua que tenie daprendidu de lus sous, ne la sue tiêrra :”Branco de Castro, reclinado sobre a cama, no seu pequeno quarto de estudante, recitava vocabulos, conjugava verbos, declinava nomes; eu, sentado numa cadeira ao pé, ia apontando fervoso tudo o que lhe ouvia, e que para mim era como aquellas maçãs de ouro que, segundo um conto popular bem conhecido, saiam da bôca de uma virgem bem fadada, quando fallava ao seu noivo”.

Cunta Leite qu’habie studantes vezinus que staban a tucar muźica y que llougu paroran al oubir al rapaç Mirandés a falar ũa lliêngua que nunca eilles habiên oubidu !


Açpuis, cun solu 24 añus al studioźu publica al Dialecto Mirandês, la purmeira obra suôbre la lliêngua dal sou amigu. Ne l’añu seguiênte l’obra fui premiada an França pul factu de las anfurmaçones que daba suôbre aquessa “nuôva” lliêngua, agora conhecida pu’l’Ouropa anteira.
An 1883, cun al cunvite dal sou amigu Mirandés, Leite fai la sue purmeira viage an Tiêrras de Miranda, adonde vai a passar uns dies para Dues Eigreijas y çcuôbre lus outrus pobus dal Prainu. Yê anton apartir d’ende qu’al studioźu ira puder studar al Mirandés reculhendu vocabulairu y cuntas.

An 1884, Leite vuôlve an Miranda, siên se limitar a essas tiêrras, pus tambiên ira dar ũa vuôlta pu’la raya de Tras-Lus-Montes adonde çcuôbre qu’an Riu-d’Onor y Guadramil inda se fala dues lliênguas que cum al Mirandés fazen parte dal grupu Stur-Llionés. Tambiên çcuôbre an Sandin al co-dialetu dal Mirandés, al Sandinés.

Cun esse traballu feitu llougu publica nal meźmu añu lus purmeirus versus an Mirandés Flores Mirandezas, adonde él scribe al seguiênte : “Ainda que não sou transmontano, tenho, como português, o maximo interesse pelo Mirandês e pelas demais linguas congenéres : eis o que me levou a emprehender esta pequena publicação, cuja curiosidade attrahira por ventura outros,...”. Mal sabera él qu’hoije somus tantus a screbir nessa lliêngua !


An 1886, acaba lus sous studius de medecina cuncluindu c’ũa téze de licenciatura suôbre la Evolução da linguagem. Durante un añu pon s’a traballar cum doutor an Vila de Cadaval. Mas varias çcubirtas arquéologicas lliêban-lu an 1887 a ser nomiadu cunservador de la Bibiotéca Nacional de Lisboua. An 1889 fai la “Revista Lusitana”. An 1883, fai l Muzeu Etnograficu Purtués y an 1885 la revista “O Arquéologo Português”. An 1887, l purmeiru vulume de la sue obra “As religiões da Lusitania” fui publicadu.

An 1901, Leite de Vasconcellos çfende la sue téze de doutoramiêntu an Paris cun l titelu “Esquisse d’une Dialectologie Portugaise” adonde falara tambiên de la lliêngua Mirandéźa dandu ũa veç mas al sou cuñecimiêntu al mundu.

Dous añus antes publicaba la Philologia Mirandesa adonde aperźentaba un studiu cumpretu de la lliêngua Mirandésa, c’ũa çcriçon biên cumpreta de la sue gramatica y ũa nurmativa de scritura repruduzindu cul macimu de fieldade tod’lus numaroźus sones de la lliêngua.
Açpuis de la criaçon an 1911 de la Faculdade de Letras de Lisboa, Zé yê numiadu purssor de llitératura y de lliêngua Llatina e tambiên ansina la llitératura Franceźa. Mustrandu assi qu’yêra un de lus ciêntificus Purtuéźes mas anternational qu’habie naquél tiêmpu.

La reforma dal anvestigador ven a ampéçar an 1929, mas niên pur issu él para de fazer lus sous studius y ampéça meźmu la scritura d’ũa obra an diç velumes “A Etnografia Portuguêsa”. Yê quaisque ampussible meter ende tod’las publicaçones de Zé, son meźmu muitissimas !


Al nuôssu amigu Zé muôrre nal die 17 de Mayu de 1941, talveç fartu de ver la merda de lus homes, homes qu’él studaba. Tenie 82 añus, deixandu assi a l pobu Purtués l mas ampurtante studiu nunca ya feita suôbre la vida de l’home de la Patria, l home Purtués.

Al pobu Purtués ten muitu que l agradecer; para nos foi quiên mus permitiu screbir y divulgar al mundu la nuôssa lliêngua, tanto tiêmpu mal tratada. Zé fui simplesmiênte un de lus nuôssus, un eiźemplu que tenemus de seguir y yê pur issu qu’hoije l fazemus essa homenaige.
Ende deixu-vus duos versus ne la nurmativa dal Mirandés :


LA LHIENGUA MIRANDESA

Quien dirie que antre ls matos eiriçados,
Las ourrietas i ls rius desta tierra,
Bibie, cumo l chauguarço de la sierra ;
Ua lhiengua de sons tan bariados ?

Mostre-se i fala-se essa lhiengua, filha
De un pobo que ten neilha l choro i l canto !
Nada pur cierto mos cautiba tanto
Cumo la forma an que l’eideia brilha.

Desgraciado de aquel, qu’abandunando
La patrie an que naciu, la casa i l huorto,
Tamien se squece de la fala ! Quando
L furdes ber, talbeç que steia muorto !



MARIE

La lhuna, cumo un queiso,
N’aire se bei arguida :
Da-me na boca un beiso...
Cu él me daras la bida !

Antre las brimes berdes
Passa cantando l ríu :
Cumigo nun te perdes,
Amor miu, amor miu !

Del monte l pastorico
Recuolhe l sou ganado :
Nun hai nada mais rico
Que un peito namurado.

Que guapa ! Que bistosa
L’aldé ! Amor sin fin !
Marie, tu sos la rosa
De tode este jardin.

Nun sou l unicu a mirar pal ciêlu...

Ancuntrei outrus que pensan cum you suôbre las pucicas ! Ah ! Nun sou assi tan chabascu cum pareçu...

Outras pucicas an Llion... ancuntrei dessas an Cicuiru al pie dal Llazaru...



Dessas gravuras tamiên las hai als puntapiês an Llion y ya outrus que las studoran...

Deixu-vus ende material pra studar... !





L que yê ?


Quiên me soubir dezir al que reperźenta aquesse graficu pagu-l 30 cerveijas a la caźa dal pobu de Cicuiru !
Ajuda... yê un mapa... Mas de que sitiu y l que quiêren dezir las quelores ?

Al purmeiru purblema de fizica an Mirandés !

Eiqui vou vus aperźentar al purmeiru purblema de matematica an Mirandés ! Pur’acaźu nun yê de lus mas faceles. Yê peciźu coinecer algu de treguenometrie, lus sénus, als cosénus y issu... Hai dues maneiras de reźulver al purblema.
De la purmeira maneira, quiên antrar pa l’ouneversidade puôde-lu reźulver simplesmiênte uźandu treguenometrie planar. La segunda maneira, yê la maneira eiźata mas la sue seluçon yê muitu mas cumplicada purqu’uźa treguenometrie sférica. Y ende ven al purblema...


Un balon d'air caliênte an que you participei ne la sue cunstreçon

Dañel que mora an Burdeus gusta muitu de Cicuiru. Ya hai tiêmpu que nun vai alla y gusterie d’ancuntrar ũa maneira simples pra ver Cicuiru zde Burdeus. Ampeçou a pensar, y apareciu-l que l mas simples serie de puner un balon chenu d'air caliênte a ũa ciêrta altura c’ũa maquina fetugrafica.
Sabendu que Cicuiru sta llocalizadu an 41°39’ N, -6°18’E y que Burdeus sta an 45° N, 0° E. Que l’altura de Burdeus yê de 14 m y la de Cicuiru de 835 m :
- A qual altura ten que star la maquina fetugrafica pra que Dañel puôda sacar ũa fetugrafie de Cicuiru zde Burdeus ?
- Qual yê la distencia antre Cicuiru y Burdeus ?

La tiêrra sera cunsederada cum prefeitamiênte redonda y c’un rayu de 6378 km.

Passus :
1°) Calcular l’angulu que passa pul centru de la tiêrra antre Cicuiru y Burdeus.
2°) L’angulu curresponde a la distencia antre lus dous puntus d’antresse.
3°) Fazer uźu dal teoréma de Pythagora pra calcular l’altura dal ballon.

Lus Zoélas : ũa seciédade astronomica de la prestoria

Vengu hoije ende c'ũas fetugrafies que ralas vezes amuôstru purque siêmpre fazen poucu de mi quandu fagu tal couźa ! Essas fetugrafies reperźentan gravuras prestorica feitas cun pucicas ou fuyicas picadas anriba de la piêdra.

Home (Cicuiru)


Generalmiênte essas gravuras son feitas an piêdras liźas ou purparadas pra que lu seyan de tal maneira qu'al zeiñu steya preźentadu nun tipu de quandru.


Gravuras d'animales cun pucicas (Cicuiru)

Muitas piêdras dessas fueren recuperadas pu'lus antigus para fazer puyales. Outras daquessas piêdras puôdiên serbir para fazer al quadru d'ũa janela. Assi qu'hoije an die puôden s'ancuntrar gravuras Zoélas meźmu an drentu de caźas antigas !


Esse tal fenomenu nun m'ajuda nada an demustrar que las gravuras son prestoricas, pus uns van a dezir "oh ! Issu fui un gratu que lu fizu..." outrus anté me deziêren "Issu fueren caçadores a tirus !"


Mas de tod' la eividencia essas gravuras son prestoricas y ya José Leite de Vasconcelos fala de las pucicas nal sou studiu "As religiões da Lusitania" y ancuntrou dalgũas gravuras eidenticas a las que you tengu vistu pu'la raya seca.

José Leite de Vasconcelos nun splica al segueneficadu qu'eillas tenen, pensandu que talveç teneriên ũa funçon de cultu. Muitas dessas pucicas son d'antrepretaçon deficél, un eiźemplu sendu las de la Sollapa studadas ya pur Antoñu Maria Mouriñu y outrus anvestigadores mas mudernus. You inda nun las vie, mas dal que lie puôde-se dezir que la repartiçon de las tals pucicas nun ajuda pra seya facél de sacar d'alla algun zeiñu que tenga segueneficadu pra nos, hoije an die.


La mie teorie suôbre essas poças yê que teniên un segueneficadu religiozu y que talveç reperźentaban partes biên particulares dal ciêlu, cum las custellaçones que son grupus de streillas furmadus pu l'eimaginairu de l'home. Ende vus deixu la demunstraçon, la proba dal que you eiqui supongu. Tenei atençon an mirar biên cada fetugrafie y an cumparar las fetugrafies culus mapas de la custellaçones eidiênteficadas.

Tamiên pudereis ver que las dimençones de las pucicas currespondan cul brillu de la streilla !




Corona Borealis (Samartinu)

Ne la Custellaçon dal Dragon, la forma nun sta respeitada, talveç purque tenie que ser grabada nessa piêdra redonda y la sue forma rial nun s'adaptaba. Mas pudeis ver que la forma de la cabéça fui respeitada y ten l meźmu numaru (16) de streillas que nal mapa ! Issu mostra-mus biên la pusseblidade qu'issu seya meźmu streillas dal ciêlu que fueren ende reperźentadas.



Draco (Cicuiru)




Lyra (Cicuiru)




Orion (Cicuiru)


Ursa Major (Custantin)

L'anvestigaçon cuntina !

Nesses ultimus dies hei stadu de vacanças pal Prainu y agora que vuôlvie tengu que purparar ũa cunferencia suôbre al traballu que zenvuôlvie nesses ultimus meźes y acabar de fazer ũas couźas mui urgiêntes.
Mas d'ende an poucu tiêmpu ya veneran mas artes de la ciencia pur'qui !
Anté lla anton !

Prainus tamiên lus hai an Marte !


Essa eimaige dal prainu Daedalia dal planéta Martes fui sacada a ũa altura de 302 kilontrus. L’eimaige ten ũa cubertura de 100 kilontrus y eilla fui sacada an Juliu de 2005. Al prainu esse fica a uns 1000 kilontrus al sul de la muntaña Arsia que yê un vulcanu dals montes Tharsis.

Algũas palabras Bascas nal Mirandés...

Deixu-vus eiqui algũas palabras mas qu’eidiêntefiquei cum pudendu ser d’ourige Basca.

Ũa chabola nal Peis Bascu



Txabola > chabola.
Txanka > chancar.
Txiki > chibzniç (txiki > txigi > txibi) anque nun tengu eideya d’adonde ben al “zniç”.
Ur-belar-a > urballeira (auga de las yêrbas).
Zur > dar ũa zurra, çurriagu (palu).
Goi-bi-hanka > Cabiancas (an baixu de las dues alturas) yê l nome d’ũa tierra nal valle de Samartinu.

Ende fiquan essas y outras veneran d’eiqui an poucu tiêmpu.

Cunferencias pal Portu !

Sta ciêrtu, Purtual yê un peis de ciência y de muderniźmu anfurmaticu ciêrtu, mas un peis de ciência. Varias cunferencias ven a ser feitas nal Portu durante al prossimu veranu. Y tamiên dues mas nal Fuchal an Agostu.




Esses tipus d’ancuôntrus son mui ampurtantes pa l’anvestigaçon purque permiten de ver, d’ancuntrar y de falar cun outrus ciêntificus dals studius que fazemus. Y assi yê fazer ciência.
Muitas vezes d’essa maneira ancuôntran-se eideyas i zanvuôlven-se relaçones antre ouneversidades.



Essas cunferencias stan an relaçon culas nuôvas tecnolugies de l’anfurmatica. Deixu-vus eiqui lus cartazes desses ancuôntrus.

Lus Mirandéźes tamiên faloran Bascu un die ?

Essa yê ũa buôna pregunta. Qual serie la lliêngua de lus Mirandéźes antes de l’anvazon rumana ? La giênte dal Prainu falaba Bascu ?

Muitas pessonas pensan y lus andepandantistas Bascus son lus purmeirus a dezi-lu; la lliêngua Basca siêmpre fui falada nun territoriu biên çfenidu, al peis Bascu actual y nunca se falou an outrus sitius.

La verdade yê qu’essa eideya arranja biên lus andepandantistas que nun pensan que s’ancuôntra restus de la lliêngua Basca an muitas outras lliênguas eibéricas cum al Purtués ou al Mirandés, mas tamien nal Francés.

Vamus ende mustrar la posseblidade que la lliêngua Basca fui falada nal Prainu. Ne las varias couźas antiguas screbidas pu’lus curas ancuntramus al nome Duiru [1] que yê l nome dal nuôssu riu. Hoije ya muitus l chaman cum an Purtués, ou seya Douro. Mas inda dalguns cuntinan a uźar la forma Mirandéźa Duiru.
D’adonde ven essa forma ? Ou melhor d’adonde ven al nome dal riu ?

Pudemus ancuntrar nal Bascu la palabra iturri-a [2] que seguenefica “las fuôntes” ou “la fuônte”. Sabendu issu yê bastante simples de fazer la lligaçon de Duiru cu’la palabra Basca iturri-a.

Muitas vézes las vogales eineciales d’ũa palabra zparecen, yê l qu’acuntéce cul i. Y assi la palabra Basca suôfre d’ũa purmeira stransfurmaçon : turria. Outra de las stransfurmaçones yê la cunfuźon de las palatales d y t. De tal maneira que la palabra ourgenal passa a ser durria.

Cul tiêmpu tamiên se stranfurmou la ultima vogale que passou dal a pal u, ou seya agora tenemus la palabra durriu. An scritus antigus ancontran-se lus nomes Durius y Dorios al que yê mui piêrtu de durriu.

Un ultimu fenomenu acuntéce a la palabra, yê l’anverçon de letras y finalmiênte chigamus a la forma Mirandéźa duiru.

Essa splicaçon anque solu fui amustrada pur poucus si mus diç qu’hai ende algu de strañu. Hai muitas relaçones i restus dal Bascu an outras lliênguas, no pur anfluencia, mas si purque antes las pessonas lu falaban.

[1] J.LEITE DE VASCONCELOS, Philologia Mirandesa.
[2] J.M.C SANCHEZ-PAGIN, Toponimia Euskera y prerromana en la provincia de Leon.

Prantaçones de l’outru mundu !

L’outru die ampeçoran las purmeiras speriências biologicas an buôrdu dal Columbus ne la Staçon Spacial Anternacional. Essas spurmentaçones fueren feitas pra çfrenciar prantas naturales d’outra geneticamiênte muôdeficadas.

Cultura de prantas naturales (an riba) y de prantas genéticas (an baixu).

Al reźultadu bastante strañu yê que las raizes de las prantas naturales crécen de maneira ondulada, cum’ũa ondia dal mar. Anque las outras, las muôdeficadas médran fazendu un circulu y nun se stenden tantu an prefundidade cum las prantas naturales.

Yê coincidu que las prantas geneticamiênte muôdeficadas son buônas y capables de s’adaptaran an qualquiêra sitiu, ya agora la fetugrafie mus mostra que no purque la caratlistica prencipal d’ũa buôna pranta yê de tener las raizes las mas grandes pussibles para puder mellor sacar l’auga y lus eilemiêntus nutritivus de la tiêrra.
Tener las raizes anruladas nun yê buônu purque so s'apaña lus nutrivus d'un solu sitiu. Sitiu que prontu s'apubreç.

Llaboratoriu biologicu

Nal spaçiu, las sperimentaçones essas son cumplicadas de fazer. Y nun se fazen nun cacu ! No, uźa-se ũa maquina biên special y en meyu steril. Ende pudeis ver un dezeiñu dessa maquina. Nun son simples maquinas y hai muita angeñerie atras deillas.
Pra cuncluir, vamus dezir que nun hai mellor qu’ũas buônas prantas pra sambrar nal Prainu... an final issu ya se sabie !!!

Hoije l die eiguala las nuites !

Hoije l die eiguala las nuites y apartir de mañana las nuites ya seran mas curtas, anfin ya éra sin tiêmpus ! Hoije l sol alumia de la meźma maneira todas las partes dal mundu assi qu'al die y la nuite duraran quais'que doze horas an todas las partes de la tiêrra !

Pul spaciu...

Fetugrafie NASA

Llabrandu pul spaciu arriba


Fetugrafie NASA

Las foyas de la Lluna

Las foyas de la Lluna son cum muntañas. Eillas fuôren zñadas nal suôlu de la Lluna pur meteoritus einormes que nal ampéçu dal sistemas solare eilli queiran. Pur hazar eilli y aculla al queir faziren un zeiñu, ũa cara que tod’lus dies puôdemus ver allebantar y deitar.

Ya hai un ciêrtu tiêmpu atras fui lançadu un satlitu para cartugrafiar de maneira mui ciêrta toda la Lluna, al satlitu chama-se SMART-1. Nun yê la purmeira veç que se fai issu. Ya antes qu’al home ponga un pie alla lus Ruçus mustraban al mundu anteiru la parte scundida de la Lluna.
Las fetugrafies qu’ende vus amostru son dal polu Norte y Sul tiradas pul satlitu a uns 500 kilontrus dal suôlu Llunar.

Las foyas dal polu Norte
Mas desta veç nun yê solu mustrar que se pretende fazer tal couźa mas si de tener un mapa cumpretu de la geografie Llunar para s’un die queremus alla puner lus pies de maneira diaria teneremus de saber an que valle stamus. Cum quiêra qu’alla tamiên hai un valle de la Baglina y ũa curtina dal Llazaru... quiên sabe alla !


Las foyas dal polu Sul


La foya a la dreita de la fetugrafie dal polu Sul ten uns 80 kilontrus de diametru. Ũa couźa antersante yê que nal meyu de la foya ancuôntra-se al restu dal meteoritu que parece cum’ũa muntaña ! Yê solu eimaginar las dimençones que tenie al meteoritu que fizu issu !

L’altura de las foyas yê façel de medir cula slombra qu’eillas fazen. Solu yê medir al cumprimiêntu de las slombras y de coincer l’altura angular dal sol (pur calculu) açpuis cun relaçones simples de triguenometrie llougu se sabe l’altura de las foyas, de las muntañas y de lus valles.

Fetugrafies ESA.

Al fugeton dal Soyuz


Al Soyuz éra la nabe uźada pra llebar lus astraunotas pa la staçon MIR Ruça y agora tamiên pa l'anternacional, la ISS. Pa la puner nal spaçiu yê peciźu un fugeton einorme cuns motores que mandan carallu... y al mas angraçadu yê que la lliêban pal sitiu de la mandaran, nun cumboyu mui pequericu ! Mira tu !


Fetugrafie NASA.

Ya anda Columbus pul spaciu !

Columbus yê l nuôvu llaboratoriu de la ESA, ou seya yê un llaboratoriu Ouropeiu ! Ya l arrimoran hai uns dies atras a la staçon spacial anternational. Pur anquantu sta alla un Francês y ya falemus cun él l'outru die (un die tenerei de vus dezir cum yê que fagu pra falar culus astraunotas) y alla mus dixu que todu staba biên y qu'inda tenie alguns dies de traballu nal meyu de las streillas !




Sacandu al Columbus de la nabe Americana Atlantis




Lus astraunotas Stanley Love y Rex Walheim passoran ũa jeira cumpreta atras dal nuôvu llaboratoriu pa l'achincar ne la staçon. Fui un traballu cumplicadu y lentu ya qu'hai qu'andar pul spaçiu. Couźa que no todus puôden fazer !

Achincandu al Columbus

Antes de salir pal spaciu yê peciźu purparar-se ! Claru nun hai que salir meyu znudu se no un ancalla-se todu ou acaba pur deretir... depende adonde fur !



Purparandu ũa salida pul spaciu !



Ende pudeis ver a Leopold Eyharts, yê un bascu Francês fui cun él que falémus. Nessa fetugrafie tenie un pacote de massa ya prontu pra quemer. Pus mira eilles comen assi : hai ũa pipa nal sacu y él alla chupa la massa pur'aquiêllu ! Si home eilli nun hai pratus, nin garfus, nin culliêres, nadica ! Y come-s'assi !


Leopold Eyharts quemendu massa ne la Staçon Spacial Anternacional, la ISS


Nun sei s'un die habara un Mirandés qu'ira pal spaciu... you yê que no que pur un nada cagu-me todu y se yê pra quemer assi anton no carallu ! Ou se no lliêbu ũa sacada de tabafeyas y ũa riestra d'allus... ai no !

Fetugrafies ESA

L'home pul spaçiu : ya fui hai 50 añus

Hoije ampeçamus las nuôssas avinturas pul spaçiu an busca d’outrus mundus. Ne l’eiboluçon dal mundu, al home ampeçou pur çcubrir ũa purmeira veç al mundu. De l’Africa, d’un lladu, spallou-se pula Rucia anté la foya de las Américas y de l’outru lladu fui pa l’Ouropa anté al fin de las tiêrras.
Cum l’home ya s’habie squeçidu d’aquessa grande vuôlta qu’habie dadu pus fui-s’a dar outra. Zd’al Prainu, l’home ampeçou a dar outra vuôlta, la dal renacimiêntu y hoije an die ya se fai muitas vuôltas pur esse mundu a fuôra.
Mas hai cinquant’añus ampeçou outra avintura, la dal spaçiu y yê dessa que you vus quiêru falar ende.

Ir al spaçiu fui pra lus Stadus Unidus y la Rucia ũa maneira de fazer guerra y paç al meźmu tiêmpu. Lus Ruçus fueren lus purmeirus. An purmeiru fui al satlitu chamadu “Spoutnik” y açpuis ũa perra chamada “Laïka” anté al purmeiru home nal spaçiu Youri Gagarine. La nabe qu’él uźou fui al Boçtoc 1 (Восток, an Ruçu) al nome anternational sendu Vostok (cun purnuncia normal dal “v”).
Naquesse die de 12 d’Abril de 1961 él fui al purmeiru home an ver la tiêrra cum Dius la biu nal purmeiru die. Hoije an die son uns quantus que cun Dius la veyan çde la staçon spatial anternational.
L’eimaige qu’ende ven mostra ũa vista dal Boçtoc 2. Essa nabe éra achincada a un fugeton de las bombas nucleares. La numeraçon ende preźentada mostra las çfrentes partes dal Boçtoc. Yê de nutar las achincas al fugeton y las canales de lus propulssores andependiêntes.

Al Boçtoc 2

1. Motor de cuntrole d'altura (propulssores andependiêntes).
2. Achincas dal Boçtoc.
3. Subradu dal fugeton.
4. Circuitus eidrolicus.
5. Parafuźu d’arreglamiêntu.
6. Barrila d'ocçigéniu y de nitrogéniu.
7. Siêntallu cun mecaniźmu de scape.
8. Pustigu d’antrada.
9. Jinelas.
10. Stabliźadores.
11. Cabeznalla termica.
12. Caixa eiltronica.
13. Antenas de radiu.
14. Antenas de comandu pur radiu.
15. Conetores eiletricus uźadus antes dal lançamiêntu.
16. Abertura pal siêntallu de scape.
17. Guia pal siêntallu de scape.
18. Fugetones dal siêntallu de scape.
19. Antenas de radiu.
20. Circuitus eiltronicus.
21. Antenas de comandu radiu.
22. Stençon dal subradu dal fugeton.
23. Cañu sternu.
24. Antena de radiu de alta frequencia.

-Als Boçtocs 3 y 4 :
Yê l cosmonauta Nikolaïev que sta al bordu dal Boçtoc 4 naquesse 11 d’Agostu de 1962, al volu durara uns 4 dies. Eimaiges son retransmitidas a la tervizon adonde lu vemus brincar c’un lapéç y vular quandu zata al cintu dal sou siêntallu.
Mas nun yê todu. Nal die seguiênte, al 12, lus Ruçus metan an uorbita al Boçtok 4 adonde sta alla Pavel Popovitch. La uorbita dessa ultima nabe fui scullida pra que las dues nabes se pudiêssen ancuntrar nal spaçiu. Couźa dita, couźa feita, lus cosmonautas passan un al pie de l’outru a uns 5 kilontrus. Fui tan piêrtu qu’anté se pudieren ver un a l’outru pula jinela !

-Als Boçtocs 5 y 6 :
Ũa veç mas la brincadeira éra de sancuntrar nal spaçiu. Agora anté l’home, açpuis de Dius, pudie tener joldia nal spaçiu. Y essa joldia iba ser de las mellores que pudie haber.
Nal die 14 de Juñu de 1963, Valery Bikovsky scapa-se pul ciêlu arriba an bordu dal Boçtoc 5. Y suspreza, 2 dies açpuis al Boçtoc 6 scapa-se tamiên cu’la purmeira mulliêr pal spaçiu !!!
Eilla chamaba-se Valentina Téretchkova. La dues nabes ancuntraran-se a uns 6 kilontrus y puderen ver-se pula jinela. You ya eimaginu la Valentina manda-l uns beijicus al Valery !
Açpuis de tod’essas purmeiras salidas pul’universu arriba ya l’home staba prontu pra ir mas loinge...anté la lluna.
D’ũa maneira general la storia mustrara-mus que son lus Ruçus qu’abriren al caminu dal spaçiu, mas qu’an fin fuôran lus américanus que punieren al homes ne la lluna. An quantu que lus Ruçus mustroran ũa tecnolugie de altu nivle an satlites y robotes pa la sploraçon y l studiu de la lluna y d’outras planétas dal sistéma solar. Siên squecer las staçones urbitales cum Mir… mas issu ya l veremus outru die. Purqu'hoije ya todus traballan juntus ne la staçon spatial anternational, la ISS.

La palabra “achincas” eiqui uźada yê l nome d’ũas partes an fiêrru que permittan al Boçtoc de ficar preźu dal fugeton durante al lançamiêntu, al fugeton sendu açpuis tiradu ũa veç al Boçtoc an uorbita. Chamei essa piêça assi purque’al Boçtoc staba meźmu achin anriba dal fugeton cum ũa mai lliêba al sou ninu achin.

Antre muderniźmu y tradiçones

Yê antre muderniźmu y tradiçones qu'esse cadernu aparece hoije.
Falaremus ende de tod'al que toca a las ciencias purqu'hoije tamiên tenemus que ver se queremus al uźu dal Mirandés ne la ouniversidade y anton ampeçar la charla an vuôlta de las couźas mudernas aparece cum'ũa nececidade.
Eiqui falaremus dal spaçu, de las streillas, de las ondias, de las tecnolugies y de lus que las fazen. Tantaremus, ancuntrar al uźu de nuôvas palabras, adaptar outras que ya nun s'uźan nal que mus antressa.